Zagadnienie wolnego dostępu do osiągnięć nauki staje się coraz bardziej istotne w działalności jednostek naukowych, a pracownicy naukowi coraz częściej są tego świadomi. Warto pamiętać, że odwołując się do pojęcia otwartej nauki, mamy na myśli otwarty dostęp (bez żadnych ograniczeń, np. finansowych czy technologicznych) m. in. do publikacji naukowych, danych badawczych, zasobów edukacyjnych czy oprogramowania.
Funkcjonowanie otwartego modelu w komunikacji naukowej, a więc publikowanie artykułów i danych badawczych zgodnie z ideą Open Access przynosi wiele korzyści autorowi. Przede wszystkim zapewnia większe zainteresowanie publikacją, do której może dotrzeć każdy, co skutkuje zazwyczaj wzrostem liczby cytowań, większą rozpoznawalnością autora w środowisku, nawiązaniem nowych kontaktów naukowych. Na otwartości zyskują wszyscy: i autorzy publikacji, którzy w ten sposób mogą przyspieszyć rozwój swojej kariery, i jednostka naukowa, w której publikacje pracowników umieszczone są np. w repozytorium instytucjonalnym, a przez to stają się widoczne i otwarte dla świata, i budżety państw, gdyż otwartość zapobiega dublowaniu badań. Finalnie zyskuje też każdy obywatel, gdyż wymiana wyników badań przyspiesza rozwój cywilizacyjny np. w zakresie ochrony zdrowia i życia.
Kierunki rozwoju Open Access w Polsce
W 2015 r. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego opracowało dokument Kierunki rozwoju otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych w Polsce. (http://www.nauka.gov.pl/g2/oryginal/2015_10/9f62cc350837b942e51ae23dd1f23df8.pdf) Dokument był odpowiedzią na zalecenia Komisji Europejskiej z 2012 r., w których poruszono kwestię dostępu do informacji naukowej i jej ochrony. Ministerstwo opracowując Kierunki rozwoju… zwróciło uwagę na ważny problem dostępu do wyników badań naukowych w Polsce. Wskazano możliwości wdrożenia otwartego dostępu do rezultatów badań finansowanych ze środków publicznych, a więc ze środków MNiSW, NCN i NCBR. Politykę tę oparto na pięciu zasadach: otwartości (publicznie dostępne), równoległych dróg (publikacja recenzowana oraz zdeponowana w repozytorium, np. instytucjonalnym), szybkiego dostępu, maksymalizacji jakości treści (dokumenty deponowane powinny być jak najbliższe wersji opublikowanej) i maksymalizacji korzyści (udostępnianie na wolnych licencjach).
Do koordynacji działań powołano zespół ds. otwartego dostępu. Ministerstwo założyło, że okres przejściowy będzie trwać dwa lata, a po nim nastąpi analiza sytuacji prowadząca do przyjęcia rozwiązań docelowych - działań operacyjnych na szczeblu krajowym.
Koalicja Otwartej Edukacji
Pod koniec 2017 r. Koalicja Otwartej Edukacji, w której działają również pracownicy Politechniki Łódzkiej, wystosowała do MNISW prośbę o podsumowanie okresu przejściowego i przedstawienie planów/decyzji na przyszłość (http://koed.org.pl/wp-content/uploads/2018/01/KOED_List_Kierunki-rozwoju_OD.pdf). Koalicja poprosiła o odpowiedź na następujące pytania:
- Jakie są efekty analizy wyników wdrażania otwartego dostępu w okresie przejściowym?
- Jaką formę przyjmą docelowe rozwiązania pozwalające na koordynację działań operacyjnych na szczeblu krajowym?
- Jak brzmią propozycje mierników stopnia realizacji kluczowych celów w zakresie zapewnienia otwartego dostępu do publikacji i wyników badań naukowych przez beneficjentów NCN i NCBR?
- Kiedy zostanie przedstawione podsumowanie dotychczasowych prac, osiągnięć i napotkanych problemów?
Odpowiedź z MNiSW do Koalicji przesłana została w lutym 2018 r. i opublikowana na stronie KOED-u (http://koed.org.pl/pl/blog/2018/02/20/odpowiedz-mnisw-na-list-koed-ws-otwartego-dostepu/). Głos z Ministerstwa potwierdza poważne traktowanie otwartości w nauce, jednak zwraca uwagę na problemy, które otwartość generuje zarówno dla pojedynczego naukowca, jak instytucji czy MNiSW.
Instytucjonalna polityka otwartego dostępu
Pod koniec okresu przejściowego Ministerstwo przeprowadziło ankietę nt. otwartego dostępu w jednostkach naukowych, na którą opowiedziało 168 instytucji, z czego tylko 22 proc. zadeklarowało posiadanie własnego repozytorium służącego deponowaniu treści naukowych w sposób otwarty. Głównym czynnikiem blokującym rozwój otwartego dostępu jest brak środków finansowych na organizację repozytoriów, a także na publikowanie w czasopismach wydawanych w modelu Open Access.
Polscy naukowcy mają do dyspozycji narzędzia dostarczane przez Interdyscyplinarne Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego - Repozytorium Centrum Otwartej Nauki (do deponowania publikacji naukowych; https://depot.ceon.pl/) oraz Repozytorium Otwartych Danych (do deponowania danych badawczych; https://repod.pon.edu.pl/pl/).
Kolejnym ważnym krokiem MNiSW było rozesłanie 10 lutego 2017 r. listu do kierowników jednostek naukowych, rektorów i naukowców, dotyczącego znaczenia otwartego dostępu, w którym zwrócono uwagę na tworzenie instytucjonalnych polityk OA. Przykładem instytucji, która jako pierwsza w regionie łódzkim wdrożyła taką politykę jest Instytut Medycyny Pracy im. prof. dr. med. Jerzego Nofera w Łodzi
Krajowe repozytorium
Powołany przez ministerstwo zespół roboczy ds. otwartej nauki zwrócił uwagę na konieczność utworzenia krajowego repozytorium finansowanego z budżetu nauki, uwzględnienie odpowiednich rozwiązań prawnych w Ustawie 2.0, zabezpieczenie finansowe na publikowanie w OA, uwzględnienie otwartych publikacji w ocenie pracowników naukowych i ich jednostek.
Jak zauważa MNiSW, wypracowane sposoby działania, wstępne analizy i raporty, choć bardzo przydatne, nie pozwoliły na przyjęcie konkretnych rozwiązań w zakresie koordynacji otwartego dostępu na szczeblu krajowym, gdyż założenia takie muszą być oparte o pogłębione analizy finansowe, prawne, techniczno-infrastrukturalne, a także kadrowe.
W odpowiedzi zaproponowany został także miernik otwartego dostępu. Ma nim być liczba publikacji polskich autorów w otwartym dostępie sprawozdawana w Polskiej Bibliografii Naukowej, jego wartość jest łatwa do pozyskania z PBN i porównywania w czasie.
Pełne podsumowanie w zakresie podjętych działań, zrealizowanych prac i planów dalszego rozwoju otwartości w polskiej nauce ma być przygotowane przez MNISW w 2018 r. i opublikowane na stronach ministerstwa.
